Midden-Europese en Amsterdamsche Tijd

MERIDIAAN VAN DE MELKSTRAAT
door F.J.J. de Gooijer

Met de kippen op stok
De torenklokken van stad en land wezen eeuwenlang de plaatselijke zonnetijd aan. Men zette 's middags, als de zonnewijzer de hoogste zonnestand aanwees, de klok op 12 uur. Zolang het reizen te voet of per trekschuit ging, gaf dit weinig problemen. In het gewest Holland was tussen de steden en stadjes veel verkeer. Dit dit smalle , aan zee grenzende, gebied lag praktisch geheel op dezelfde meridiaan. Het onderlinge tijdsverschil was dus gering.
Het verkeer in oostelijke richting kreeg wel met tijdsverschillen te maken. Het vestingstadje Naarden was in vroeger eeuwen het begin en het eindpunt van de Hamburger Postkoets. De dienstregeling van deze postkoets vermeldde wijselijk alleen de vertrektijd uit Naarden. Verder werd alleen de reistijd tussen de steden genoemd. Begrijpelijk, want in het grensgebied van Oost-Nederland liepen de klokken al een kwartier voor op het westelijk gelegen Holland.
De oude primitieve uurwerken waren echter onnauwkeurig, een kwartier meer of minder telde niet. De meeste mensen stonden gelijk op met de zon en gingen kort na zonsondergang naar bed.

Chaotische tijden
De chaos in de tijdsaanduiding begon juist in de meer 'moderne' tijd. Nieuw aangelegde straatwegen verhoogden niet alleen de snelheid, maar ook de toename van diligences. Deze 'lijndiensten' moesten onderling op elkaar aansluiten. 'Spoorboekjes' kende men vroeger niet, wel almanakken, waarvan de 'Enkhuizer' als enige is overgebleven. In zo'n almanak stonden allerlei tijden. Vermeld werden vertrektijden van trekschuit en diligences, met daarbij de sluitingstijden van stadspoorten. Het stadje Naarden sloot vroeg in de avond de poorten en daarmee tevens de straatweg van Amersfoort naar Amsterdam. De tijdstabellen, die men raadpleegde, waren zeer ingewikkeld. Door de lengtevariatie van de dagen was het tijdsverschil tussen voor- en najaar een half uur. Om die reden werd de meridiaan van iedere stad vermeld in een tabel met de daarbij horende zonnetijd. Het is logisch dat de handelsstad Amsterdam het meest als uitgangspunt diende.
Amsterdam koos daarom in 1832 voor de middelbare tijd. Voortaan werden de stadsklokken maar een keer per jaar gelijk gezet aan de hoogste zonnestand. Als gevolg van het aannnemen van een vaste gemiddelde tijd, liepen de uurwerken niet meer gelijk met de stand van de zonnewijzer. Het was jammer dat niet alle steden dit voorbeeld volgden. Haarlem hield vast aan de zonnetijd. De klokken van Amsterdam liepen in februari een kwartier voor op Haarlem en in november een kwartier achter. De Gooise gemeenten hebben waarschijnlijk in deze periode de plaatselijke zonnetijd aangehouden, totdat in 1837 de middelbare tijd werd ingevoerd. Dit was echter steeds de plaatselijke tijd, die in het Gooi bijna niet verschilde van de Amsterdamse.

Zoveel hoofden, zoveel zinnen
Met de komst van de telegraaf en de spoorwegen werd eenheid van tijd een noodzaak. Deze diensten kozen omstreeks 1860 de Amsterdamsche Tijd. De landelijke overheid liet de tijdbepaling verder over aan de vrijblijvende beleefdheid van de gemeentebesturen. Veel grote steden bleven vasthouden aan hun 'eigen' tijd.
In 1880 voerde Groot Brittannie de Greenwich Mean Time in. Frankrijk en Belgie namen deze tijd over onder de naam West Europese Tijd. Nederland hield echter vast aan de 'Amsterdamsche Tijd'. De verwarring werd compleet toen per 1 mei 1892 alle Nederlandse spoorwegmaatschappijen overgingen op de Greenwich Tijd. Dit hield verband met de internationale verbindingen. Vanaf 1892 gebruikte men in Nederland, een tiental jaren, drie 'soorten' tijd:
1) De Greenwich Tijd (West Eurpese Tijd) voor de spoorwegen, post, telegraaf, en benevens een aantal gemeenten.
2) De Amsterdamsche Tijd, in de hoofdstad en veel andere gemeenten.
3) De lokale zonnetijd in sommige steden en dorpen met daaraan gekoppeld de lokale tramlijnen.

Iedere Gooise gemeente een eigen tijd
De voor het Gooi en forensen zo belangrijke spoorwegen konden dan wel de Greenwichtijd invoeren, niet alle Gooise gemeenten namen die over. Burgemeester en wethouders van Hilversum plaatsten op 7 mei 1892 een bekendmaking in de Gooi en Eemlander met de tekst: "Brengt ter kentnisse, dat de uren van vertrek en aankomst op de onlangs vastgestelde zomerregeling van de Spoorwegen gesteld zijn volgens den Greenwichtijd, welke ongeveer twintig minuten later is dan de Amsterdamsche tijd, waarnaar de Gemeenteklok voorlopig hier geregeld blijft"
Genoemde treinregeling met aankomst en vertrektijden was reeds eerder in de krant afgedrukt, tegelijk met de tijden van de Gooische Stoomtram. Niet duidelijk was welke tijd de tram aanhield. B en W van Bussum zette in de gemeenteraad uiteen:
"Hoe de eigenaardige toestand dezer Gemeente, waar zoovelen dagelijks van den trein gebruik maken, hen genoodzaakt heeft de gemeenteklok in overeenstemming met de spoortijd te brengen".
Als gevolg van de beslissing van B&W van Bussum onstond in 1892 de 'Meridiaan van de Melkstraat' . Tijdens het weideseizoen passeerden Bussumse boeren tweemaal daags de Melkstraat op weg naar de Hilversumse Meent, waar hun vee liep. In principe moesten deze boeren voor ze gingen melken steeds hun zakhorloge gelijk zetten. Op de heenweg 20 minuten achteruit en op de terugweg weer 20 minuten vooruit. Zeer ingewikkeld voor de lokale koddebeier Bromsnor bij het opmaken van een proces verbaal.
Naarden volgde het voorbeeld van Bussum en nam ook de Greenwichtijd aan. Tegen deze verwarrende toestand rees verzet. Allerlei belangengroepen en organisaties protesteerden, zowel bij de overheid als bij het gemeentebestuur. Ook plaatste men in de krant ingezonden stukken, zoals gericht "Aan de heeren winkeliers in Nederland". In dit stuk werd steun betuigd aan de 'Zeer Hoog Geleerde Heer Prof. A.A.W. Hubrecht'. Deze prof had een beweging in het leven geroepen om de Midden Europese Tijd in te voeren. In het garnizoensstadje Naarden wilden de officieren verandering: "Omdat door de tegenwoordige tijdrekening militairen te laat komen". Een vreemd argument, want de verlofgangers moesten op de hoogte zijn van de spoortijd.
Een inwoner van Naarden wilde zelfs in 1899 opnieuw de zonnetijd invoeren, volgens hem hadden alle omliggende gemeenten nog steeds zonnetijd. Welke tijd Huizen, Laren en Blaricum aanhielden is uit de toenmalige Gooi en Eemlander niet op te maken. Naarden voerde in 1902 de Amsterdamsche Tijd weer in en deze tijd werd per 1 mei 1909 voor heel Nederland bij wet verplicht gesteld. Hiermee eindigde voorlopig de tijd-anarchie.

Zomertijd en de M.E.T.
Het duurde tot 1916 voordat de klok weer verzet moest worden. Om tijdens de Eerste Wereldoorlog energie te sparen werd voor het eerst de zomertijd ingevoerd. Deze bleef bestaan tot 1934, maar werd opgeheven door verzet van o.a. agrarische zijde. Ook van streng protestante zijde was steeds geprostesteerd. In Vinkeveen leidde dat tot komische toestanden. De bevolking aldaar bestond voor ongeveer de helft uit Rooms Katholieken. De Gereformeerden vormde de andere helft en zij accepteerden de zomertijd niet. Zij hielden zich aan de door de Schepper ingestelde tijd en hun torenklok gaf die aan. De torenklok van de R.K. kerk stond ingesteld op de zomertijd, zodat om 9 uur de Roomse kinderen naar hun school gingen. Voor de Gereformeerde jeugd was het dan 8 uur, hun school begon een uur later. Om 4 uur zomertijd ging de R.K. school uit, maar in plaats van naar huis te gaan, liep een groepje naar de Gereformeerde school. De leerkrachten en leerlingen begon men te 'jennen' door voor de ramen luidkeels te joelen. Een ander probleem was de 'schafttijd'. In die periode werd er op het platteland om 12 uur 'warm' gegeten. De meeste 'bazen' hielden zich aan de zomertijd, zodat vaders soms noodgedwongen de middagpauze van hun kinderen een uur vervroegde, door ze van de Bijbelschool op te halen.
Nederland handhaafde de Amsterdamsche Tijd totdat de Duitse bezetter, direct na de inval, op 16 mei 1940 het bevel gaf om in de komende nacht de klokken 1 uur plus 40 minuten vooruit te zetten. Hierdoor werd zowel de Midden Europese Tijd (M.E.T.) als de zomertijd ingevoerd. Dit keer durfde niemand te protesteren, sommige kranten reageerden positief. Het Algemeen Handelsblad schreef:
"Toegejuicht wordt algemeen het verzetten van de klokken. De Amsterdammers behoeven thans niet meer den heelen avond in hun verduisterde woningen rondom een matig lichtje bijeen te schuilen, want naar gisteravond is gebleken blijft het thans licht tot ongeveer kwart voor tien. Dus hebben veelen het zoo ingericht, tegen het vallen van de duisternis naar bed te gaan en vanochtend wat vroeger dan voorheen op te staan. Trouwens, nu de bioscopen voorlopig alleen de eerste avondvoorstelling geven heeft een groot deel van de bevolking geen reden om laat thuis te komen".
Na de bevrijding bleef de Midden Europese Tijd gehandhaafd, de zomertijd werd in 1950 afgeschaft. Aangezet door de energiecrises in 1973/1974 is in de daarop volgende jaren in vrijwel heel Europa de zomertijd weer ingevoerd. In Nederland gebeurde dit voor het eerst weer in 1977.
_________________
Illustraties:


Detailkaart Hilversumse Meent ( Frans de Gooijer)
Gemeentehuis Bussum : ( Hist. Kring Bussum)
Gemeentehuis Hilversum : ( Hist. Kring Bussum)
________________

Bronnen:
De eenwording van Nederland. - Hans Knippenberg & Ben de Pater. Nijmeger, SUN 1988

Notulen gemeenteraad Naarden, 1893 t/m 1908. NAN 49 t/m52

De zon als klok. Zonnewijzers. Door J.A.F. de Rijk. Uitgegeven bij gelegenheid van de voorjaarsmanifestatie "Zonnewijzers in Utrecht" 1983 - door De Zonnewijzerskring Utrechts Universiteitsmuseum.

25 Eeuwen tijdmeting. Door Ernst Bruno (pseud. v. J.A.F. de Rijk) Ararnith Uitgevers - Amsterdam - 1988. (Een groot gedeelte van de tekst is overgenomen van "De zon als klok" van dezelfde schrijver)

Gooi en Eemlander. Jaargang 1892 t/m 1909.

Zomertijd. AO-boekje 1974

Naarden gaat met haar tijd mee . Door F.J.J. de Gooijer - De Omroeper 1993
_______________

Enkele begrippen:
Greenwich-tijd = West Europese Tijd
M.E.T. = Midden-Europese Tijd
Plaatselijke ware tijd of zonnetijd = Tijdsaanduiding door de zonnewijzer
_____________________________
DE MERIDIAAN VAN DE MELKSTRAAT :
Historische Kring Bussum jrg. 20 - 2004 - nr. 3
F.J.J. de Gooijer
_________________________________________________________________
Startpagina: http://gooijer.nl.jouwpagina.nl/

Gooiers Web Site

Gooiland, Gooiers & Erfgooiers

Contact mailto:gooijerfjj@hotmail.com
_________________________________________

Labels: Geschiedenis van Gooiland en de Erfgooiers

Name: gooilander

Links